Prvi svetski rat u ex-YU i post-YU filmu

U stalnoj potrazi za vlastitim, a kolektivnim boljim odrazom, ali možda i novom linijom razgraničenja od onih lošijih i nedostatnih drugih pregrmeli smo i svečarski jun i potonji jul mesec, kada je širom Evrope na ovaj ili onaj način, uz ovu ili onu interpretaciju istorijskog nasleđa obeležena stogodišnjica početka Prvog svetskog rata, poznatog i kao Veliki rat. Eto nama finog povoda da odmerimo i podsetimo kako po tom pitanju stvari stoje u jugoslovenskoj i na njenim razvalinama nastalim kinematografijama.
Naravno, budući da priča o početku Velikog rata neretko kreće od Principovog pucnja u ekponenta austrougarske hegemonije na ovim prostorima, na um prvo padaju filmovi koji upravo taj događaj uzimaju za ključni motiv. U skladu sa ličnim preferencama filmofilmskog tipa na tom planu nam je dato da se odredimo između dva tematski srodna, a izražajno, stilski i produkciono suprotna, ako ne i suprostavljena filma.
Kao bučniji i oku ugodniji svakako će se nameće “Sarajevski atentat” (u zapadnom delu hemisfere plasiran kao “The Day That Shook the World“) Veljka Bulajića, koji se, nažalost, a vreme je to samo potvrdilo, u ovom konkretnom slučaju više bavio pitanjem aproprijacije formule megaspektakla u SFRJ  kontekst nego istinskom dramom koja je činila srž priče o atentatu na Franca Ferdinanda. Stoga ni ne čudi da “Sarajevski atentat“, premda artikulisano i dovoljno filmično ostvarenje umivenog izraza, na današnje gledanje ostavlja utisak ipak mlakog dela, jednog od neosporno slabijih radova u rediteljskom opusu ovog velikana naših kinematografija, koji je u slučaju “Sarajevskog atentata” previše bio opsednut perifernim filmskim aspektima, vidno zanet prisustvom prepoznatljivih glumačkih imena iz belog sveta (Christopher Plummer, Florinda Bolkan, Maximilian Schell).
Nešto više osobenosti, pak, prikazao je Fadil Hadžić u nešto ranijem istoimenom ostvarenju iz 1968. godine. Imajući u vidu budžetska ograničenja, Hadžić mudro bira intimistički ton i svedeniji okvir za svoj film na ovu temu, što mu pruža priliku da se i tu pozabavi svojim opsesivnim temama – nezavidnim položajem jedinke koju sisteme i istorijske uslovnosti naprosto melju, a sve to u okruženju gde svaki individualizam naprosto mora biti marginalizovan i hitro sankcionisan. Gledajući sa te tačke gledišta, Hadžićev “Sarajevski atentat” funkcioniše kako treba i dan danas, uz ogradu da krajnjem rezultatu ipak manjka filmske uzbudljivosti i polivalentnosti priče, aspektom pred kojim je Hadžić ipak donekle zažmurio.
“Sarajevski atentat” Fadila Hadžića (1968.)
Svakako najsuperiorniji rad na ove i slične teme ipak biva neprevaziđeni spektakl Živorada Žike Mitrovića “Marš na Drinu“. Ovo je delo koje vreme nije pojelo i na čiji račun pohvale stižu bez nužnih relativizacija i ostalih otklona. Naprosto, veliki Žika Mitrović, očigledno uznet stripom kao prafilmskim jezikom i western-ikonografijom, uz pomoć veličanstvene glumačke podele (Ljuba Tadić, Aleksandar Gavrić, Branko Pleša, Zoran Radmilović, Gidra Bojanić, Branislav Ciga Jerinić…) bez vidnog upinjanja stvorio je moćan i neprolazno filmski upečatljiv filmski ekvivalent toj izvanrednoj stranici iz srpske istorije. Međutim, kako to obično biva, svako novo gledanje ovog odličnog ostvarenja neizostavno budi i žal za vremena kada serioznost i nadahnuće nisu bili tek zgodni izrazi, lišeni svakog sadržaja i istinskog unačenja, kako je danas i već poduže slučaj.
Red je pomenuti i nekolicinu ostvarenja koja se u manjoj meri ili sa manje sveukupnog uspeha dotiču tema i pitanja Prvog svetskog rata. Na prvom mestu tu je po mnogo osnova neuspeli spektakl (a zapravo ponajpre film-slučaj) “Sveti Georgije ubiva aždahu” Srđana Dragojevića, nastalog po voljenom pozorišnom komadu Dušana Kovačevića. Pomenuti film je spektakl sa previše slabih strana, a čini se da je već sada reč o naslovu koji su svi (i publika i autori i država Srbija koja je neprimereno izdašno odrešila budžetsku vreću) odlučili da što pre skrajnu i izbrišu iz sećanja i sa liste tema mogućih polemika i filmsko-nefimskih rasprava. Kompletizma radi, valja skrenuti pažnju i na “Hajduka” (1980), rediteljski pokušaj čuvenog direktora fotografije Aleksandra Petkovića, delo nastalo po scenariju Danka Popovića, autora kasnijeg bestselera “Knjiga o Milutinu”, delo skromih ambicija i skromnih rezultata, koje je makar poslužilo kao odskočna daska za nekolicinu mlađih glumaca (Svetozar Cvetković, Branislav Lečić, Danica Maksimović. Vidno je zanimljivi nedavni hrvatski film “Josef” (2011; uvodna slika), o kom se dosta raspravljalo na temu kriptičnog identiteta naslovnog junaka, a u kom je na omeđenom (produkcionom) prostoru, reditelj Stanislav Tomić uz svedenu, a efektnu stilizaciju i uz dužno poštovanje uzusa savremenog evropskog arthouse filma, predstavio dovoljno zaloga za budućnost.
Niko zapravo ne zna šta budućnost nosi, postoji izvesna verovatnoća da će  i na ovom mestu pominjani film “Branio sam Mladu Bosnu” Srđana Koljevića ili “Sjene“, koje će se možda domoći skore realizacije u punom planiranom obimu, doneti konačno prikladan filmski okvir za fascinantnu temu, što Veliki rat na ovim prostorima definitivno jeste, odnosno (da se poslužimo parafrazom čuvenog pesničkog citata, doduše, nastalog u spomen na neko drugo doba),  da će i na ovdašnjem filmu sloboda napokon umeti da peva kao što su ti silni postradali sužnji pevali i snevali o njoj.
scena iz filma “Josef” (2011.) u kojoj ne možete ne primjetiti da pored njegove lijeve ruke leti nečija tuđa ruka…